نمودار استخوان ماهی چیست؟ نحوه رسم نمدار استخوان ماهی به همراه مثال

نمودار استخوان ماهی یکی از نمودارهای مهم مدیریت پروژه برای کمک به مدیران در بررسی احتمالات و تحلیل دلایل شکست یا مشکلات احتمالی در یک سیستم، فرآیند یا سازمان است. دکتر کائورو ایشیکاوا در کتاب  Guide to quality control برای نخستین بار به معرفی این نمودار پرداخت.  نمودار استخوان ماهی یک روش گرافیکی برای نشان دادن و بررسی علت های کوچک و بزرگیست که دست در دست هم داده و باعث ایجاد یک مشکل اساسی یا بحران می گردد. آیا تابه‌حال با یک مسئله پیچیده مواجه شده‌اید که تعداد زیادی دلیل احتمالی برای آن وجود دارد؟ گاهی این دلایل آن‌چنان گوناگون هستند که شما را سردرگم می‌کنند. اما اگر به ابزار قدرتمندی که امروز و در این مقاله روی آن کار خواهیم کرد، تسلط پیدا کنید، جایی برای نگرانی نخواهد بود. همانگونه که تحلیل SWOT یک ابزار کارآمد در دست یک مدیران یا یک تحلیلگر داده و سیستم برای تحلیل، کشف و حل مشکلات است . نمودار استخوان ماهی یک ابزار همه‌کاره برای طوفان فکری است، اما بسیار فراتر هم می‌رود و به شما کمک می‌کند تا علت‌های اصلی یک مشکل را به شیوه‌ای واضح و ساختاریافته روی کاغذ بیاورید. یک استخوان ماهی را تصور کنید؛ سر، مشکل مرکزی است و هر کدام از استخوان‌ها یک دلیل برای آن مشکل است.

در این مقاله، به طور عمیق در جهان نمودارهای استخوان ماهی کاوش می‌کنیم. ما به بررسی روش کار با این نمودار، مزایایی که دارد و اینکه چگونه می‌توانید از آن برای مقابله با چالش‌ها در هر زمینه‌ای بهره ببرید، خواهیم پرداخت. در پایان این سفر، شما می‌توانید نمودار استخوان ماهی خود را بسازید و با مشکل خود به طور ساختاریافته رفتار کنید. بیایید شروع کنیم.

رمزگشایی از نمودار استخوان ماهی

اکنون که با ساختار اصلی نمودار استخوان ماهی آشنا شدید، بیایید هدف اصلی آن را بررسی کنیم: شناسایی علت‌های ریشه‌ای یک مشکل.  اما پیش از بررسی شبکه پیچیده علت‌ها، مهم است که بین مشکل اصلی و علت‌ها تمایز قائل شویم.

مشکل اصلی، مسئله‌ای است که آن را به‌وضوح می‌بینید و در تلاش برای حل آن هستید؛ در واقع نوک کوه یخ است. به‌عنوان‌مثال، اگر شما می‌خواهید بدانید که چرا مشتریان کسب‌‌وکارتان راضی نیستند، مشکل اصلی «رضایت پایین مشتری» است که به عنوان یک شاخص عملکرد کلیدی منتج به ایجاد مشکل در روی نمودار، در قسمت سر استخوان قرار می‌گیرد.

از سوی دیگر، استخوان‌ها را داریم که نشان‌دهنده علت‌هایی هستند که برای مشکل اصلی در نظر می‌گیرید. در مثال مشتریان ناراضی «زمان طولانی انتظار» می‌تواند یکی از ریشه‌های اصلی مشکل باشد و از این رو، یکی از استخوان‌های اصلی ماهی خواهد بود که خود می‌تواند به علت‌های فرعی مانند کمبود کارکنان یا زمان‌بندی ناکارآمد تقسیم شود که استخوان‌های کوچک‌تر هستند.

کنترل کیفیت یکی از وظایف اصلی هر سیستم یا سازمان پویا و بهینه است. نمودار استخوان ماهی یا نمودار ایشیکاوا به شما کمک می‌کند تا ذهن خود را به‌صورت منظم روی کاغذ بیاورید. با بررسی نظام‌مند و دسته‌بندی‌شده دلایل احتمالی، می‌توانید آن‌ها را یکی‌یکی بررسی کنید تا مقصر شناسایی شود. این‌گونه می‌توانید مشکل را با به کار بستن راه‌حل‌های پایدار و اثربخش، از ریشه حل کنید. یک کارشناس کنترل کیفیت با استفاده از دیتای این نمودار می تواند به راحتی نقاط بحرانی یا مشکل ساز را در یک سیستم پیدا و در راستای بهینه سازی آن اقدام نماید.

شش M در نمودار استخوان ماهی

ویژگی نمودار استخوان ماهی در توانایی‌اش برای دسته‌بندی علت‌های احتمالی یک مشکل در چارچوبی ساختاریافته است. در این چارچوب از شش «M» استفاده می‌شود و اگر رویکرد بخواهد جامع‌تر باشد، دو «P» نیز به آن‌ها اضافه می‌شود. این حرف‌ها، حرف اول نام دسته‌هایی است که علت‌های احتمالی مشکل در آن‌ها قرار می‌گیرد.

Mهای شش‌گانه عبارت‌اند از:

• نیروی انسانی (Manpower): این دسته بر عنصر انسانی و عوامل مربوط به انسان، مانند مهارت‌های کارکنان، آموزش و حجم کاری نیروها تمرکز دارد.
• دستگاه (Machine): در این دسته ماشین‌آلات، تجهیزات، فناوری و سهم احتمالی آن‌ها در مشکل تجزیه‌وتحلیل می‌شود.
• مواد (Material): کیفیت، دسترسی‌پذیری و تناسب مواد مورداستفاده در تولید محصول، می‌تواند در مشکل نقش داشته باشد.
• روش (Method): در این دسته می‌خواهیم ببینیم که آیا فرایندها، رویه‌ها و فنون، کارآمد و اثربخش هستند یا خیر.
• اندازه‌گیری (Measurement): آیا از معیارهای مناسبی برای پیگیری و سنجش عملکرد استفاده می‌شود؟ آیا این اطلاعات بادقت کافی و به‌درستی ثبت و تفسیر می‌شود؟
• محیط (Milieu): این دسته به تحلیل محیط کلی کار، از جمله عوامل فیزیکی مانند دما، روشنایی، و عوامل بیرونی مانند رفتار مشتری یا مقررات می‌پردازد.

و دو P نیز عبارت‌اند از:

• قیمت (Price): در این دسته مسائل مربوط به هزینه یا ارزش، سیاست‌های قیمت‌گذاری، هزینه‌های تولید و تخصیص منابع بررسی می‌شود.
• رویه (Procedure): در این دسته نیز رویه‌ها یا پروتکل‌های خاصی که ممکن است به مشکل کمک کنند، عمیق‌تر و دقیق‌تر زیر ذره‌بین قرار می‌گیرند.

با بررسی نظام‌مند این دسته‌ها و زیرمجموعه‌هایشان، می‌توانید گستره‌ای از علت‌های احتمالی مشکل اصلی‌تان را بررسی کنید. نمودار استخوان ماهی به شما این توانایی را می‌دهد که این علت‌ها و روابطشان را به شکل دیداری دسته‌بندی کنید تا چشم‌اندازی واضح از مشکل خود و علت‌های احتمالی آن داشته باشید.

مطلب پیشنهادی: روش 6 سیگما چیست؟

راهنمای گام‌به‌گام رسم نمودار استخوان ماهی

حالا که مفاهیم اصلی یک نمودار استخوان ماهی را فهمیدیم، بیایید دست‌به‌کار شویم و یکی از آن‌ها را بسازیم! در این بخش، می‌توانید راهنمای ساخت یک نمودار استخوان ماهی را بخوانید و گام‌به‌گام با آن پیش بروید.

• تعریف مشکل: آغاز کار، شناسایی واضح موضوع اصلی‌ای که می‌خواهید به آن بپردازید. در این مرحله مختصر و مفید کار کنید.
• استخوان ماهی را بکشید: یک خط افقی را به‌عنوان ستون فقرات ماهی رسم کنید. در انتهای سمت راست خط افقی، یک مربع بکشید. این همان سر ماهی است که مشکل اصلی را در آن خواهید نوشت.
• دسته‌بندی‌های اصلی را شناسایی کنید: باتوجه‌به Mهای شش‌گانه و Pهای دوگانه، دسته‌ها تعیین کنید. برای هر دسته، یک خط مورب منشعب از ستون فقرات بکشید و آن را نام‌گذاری کنید (نیروی انسانی، دستگاه و…).
• طوفان فکری علت‌ها: یک طوفان فکری راه بیندازید و علت‌ها احتمالی را روی کاغذی جداگانه بیاورید. سپس ببینید که هر کدام از این علت‌ها به کدام دسته ربط دارد و روی نمودار، برای هر کدام، یک استخوان فرعی بکشید که از استخوان‌های اصلی منشعب شده‌اند. در این مرحله با تفکر خلاق عمل کنید و همه احتمالات را در نظر بگیرید.
• پالایش و تجزیه‌وتحلیل: نمودار استخوان ماهی خود را مرور کنید. اگر دسته یا علتی از قلم افتاده بود، آن را به نمودار اضافه کنید تا اصلاح شود. سپس رابطه بین علت‌ها را تجزیه‌وتحلیل کنید. آیا موضوع یا نقطه مشترکی بین آن‌ها وجود دارد؟
• علت‌های ریشه‌ای را شناسایی کنید: با بررسی روابط علت و معلولی، محتمل‌ترین علت‌های ریشه‌ای را که بیشترین کمک را به مشکل اصلی کمک می‌کنند، شناسایی کنید تا بتوانید به رفع آن‌ها بپردازید.

این رویکرد گام‌به‌گام، یک تجزیه‌وتحلیل ساختاریافته و کامل را تضمین می‌کند. به یاد داشته باشید: نمودار استخوان ماهی یک ابزار مشارکتی است. مشارکت‌دادن دیگران در فرایند طوفان فکری می‌تواند گستره‌ای از دیدگاه‌ها را ایجاد کند و به درکی جامع‌تر از مشکل منجر شود.

برتری‌های نمودار استخوان ماهی

نمودار استخوان ماهی فقط یک ابزار فانتزی برای طوفان فکری نیست؛ بلکه چندین برتری را در هنگام تلاش برای حل مسئله ارائه می‌دهد.

• افزایش وضوح و بهبود ساماندهی: نمودار استخوان ماهی با به دست‌دادن یک طرح دیداری از مشکل اصلی، علت‌های احتمالی و روابط آن‌ها، تفکر شفاف و تفکر سازمان‌یافته را امکان‌پذیر می‌کند، جلوی ازقلم‌افتادن ایده‌ها را می‌گیرد و به شما کمک می‌کند که از بالا روی مشکل مسلط باشید.
• شناسایی علت‌های ریشه‌ای: رویکرد سازمان‌یافته نمودار استخوان ماهی، شما را از علامت‌های سطحی فراتر می‌برد و به سمت علت‌های زیربنایی راهنمایی می‌کند. این به شما کمک می‌کند که مشکل را در هسته حل کنید و به پایداری راهکارها منجر شود.
• بهبود ارتباطات و همکاری‌ها: ماهیت بصری نمودار استخوان ماهی باعث ایجاد ارتباط بهتر بین اعضای یک گروه می‌شود و یک زمینه مشترک برای بحث فراهم می‌کند. این‌گونه به همه کمک می‌کند تا پیچیدگی‌های مشکل موجود را درک کنند.
• اولویت‌بندی روش‌ها: نمودار استخوان ماهی با شناسایی محتمل‌ترین علت‌های ریشه‌ای به شما کمک می‌کند تا روش‌ها و تلاش‌های خود را اولویت‌بندی کنید. در آغاز می‌توانید روی بحرانی‌ترین مشکل‌ها تمرکز کنید و سپس به سراغ مشکلات دیگر بروید.
• حل پیشگیرانه مشکلات: نمودار استخوان ماهی می‌تواند ابزاری ارزشمند، نه‌تنها برای حل مشکلات موجود بلکه برای جلوگیری از مشکلات آینده باشد. با تجزیه‌و‌تحلیل پیشگیرانه، می‌توانید زمینه‌های بهبود را شناسایی کرده و اقدامات پیشگیرانه را اجرا کنید.

گنجاندن یک نمودار استخوان ماهی در جعبه‌ابزار حل مسائل می‌تواند توانایی شما را در تجزیه‌وتحلیل، عیب‌یابی و یافتن راه‌حل‌های اثربخش، افزایش چشمگیری دهد.

مطلب مرتبط: الگوریتم گله اسب چیست؟

کاربردهای نمودار استخوان ماهی

نمودار استخوان ماهی بسیار تطبیق‌پذیر است و کاربردهایی فراتر از عملیات تئوری حل مسئله دارد. این نمودار می‌تواند یک ابزار قدرتمند در برنامه‌ها و زمینه‌های گوناگون باشد. در این بخش می‌توانید با چند نمونه از کاربردهای این ابزار آشنا شوید.

• تولید: شناسایی علت‌های ریشه‌ای نقص محصول، تاخیر در تولید، خرابی تجهیزات و غیره.
• خدمات مشتری: تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر در نارضیاتی مشتریان، مدت طولانی انتظار و رسیدگی به شکایات مشتریان.
• مدیریت پروژه: مشخص‌کردن علت‌های تاخیر پروژه، هدر رفتن بودجه، مشکل در ارتباطات و غیره.
• توسعه نرم‌افزار: عیب‌یابی و شناسایی باگ‌ها، علت‌یابی از خرابی نرم‌افزار، تجزیه‌وتحلیل مشکلات عملکرد و ارایه راهکار به متخصص رفع مشکلات و خطاهای سایت یا نرم افزار.
• مراقبت‌های بهداشتی: بررسی علت‌های زمینه‌ای در خطاهای پزشکی، نارضایتی بیماران و مراجعین، ناکارآمدی در ارائه مراقبت‌های بهداشتی و غیره.
• افزایش بهره وری منابع انسانی: یک کارشناس منابع انسانی با بررسی دلایل بی انگیزگی و افت عملکرد منابع انسانی در سازمان می تواند ریشه مشکل را که شاید ناشی از مشکلات کوچکتری مانند برخورد کارفرمایان، حجم زیاد کار، پرداخت حقوق نامتناسب و … باشد را شناسایی کرده و اقدامات لازم برای بهینه سازی این شاخص را ارائه نماید.

اینها فقط چند نمونه از کاربردهای نمودار استخوان ماهی هستند. سازگاری و همه‌کارگی این نمودار، از یک ابزار ارزشمند برای همه موقعیت‌هایی می‌سازد در آن‌ها شناسایی علت‌های ریشه‌ای یک مشکل بسیار مهم است.

مثالی از نمودار استخوان ماهی

تا به این قسمت با نمودار استخوان ماهی و اجزای آن به صورت کامل آشنا شدیم. حال برای درک بهتر و مشاهده کاربرد نمودار استخوان ماهی، به بررسی یک مثال می‌پردازیم. به طور مثال، شما صاحب یک کارخانه بزرگ تولید لامپ هستید. در این بین، اخیرا با بررسی تولیدات و کنترل کیفیت محصولات، متوجه کاهش کیفیت لامپ‌های تولیدی شدید. در این خصوص برای بررسی و حل این مشکل می‌توانید از نمودار استخوان ماهی یا همان نمودار ایشیکاوا استفاده کنید. کمی قبل نیز اشاره شد، که در نمودار استخوان ماهی، سر ماهی نقش مشکل اصلی را دارد. پس مشکل اصلی یا همان سر ماهی، کاهش کیفیت لامپ‌ها می‌باشد.

عوامل مختلفی می‌توانند در این مورد نقش داشته باشند که ما در نمودار استخوان ماهی این موارد را جایگذاری می‌کنیم. محیط یکی از این عوامل است که معمولا در انتهای نمودار استخوان ماهی قرار می‌گیرد. در خصوص کاهش کیفیت لامپ‌ها عوامل دیگری نیز مانند خطاهای انسانی، ماشین‌آلات، مواد اولیه و غیره وجود دارد که در قسمت مرکزی نمودار استخوان ماهی قرار می‌گیرند.

قدرت نمودار استخوان ماهی در حل مشکلات

در این مقاله دنیای نمودارهای استخوان ماهی را بررسی کرد‌ایم تا هدف، ساختار و برتری‌های آن را کشف کنیم. اگر بخواهیم کل مقاله را در چند نکته جمع‌بندی کنیم، این فهرست را خواهیم داشت:

• نمودار استخوان ماهی یک ابزار دیداری است که به شما کمک می‌کند تا علت‌های اصلی یک مشکل را شناسایی کنید.
• از دسته بندی‌هایی Mهای شش‌گانه و Pهای دوگانه برای بررسی ساختاریافته علت‌های احتمالی بهره می‌گیرد.
• با طوفان فکری و ترسیم روابط علت‌ومعلولی، درک عمیق‌تری از چشم‌انداز مشکل به دست می‌آورید.
• از خوبی‌های نمودار استخوان ماهی می‌توان به افزایش وضوح، شناسایی علت‌های ریشه‌ای، بهبود ارتباطات میان‌گروهی و حل اصربخش مسئله اشاره کرد.
• کاربرد نمودار به زمینه‌های گوناگون گسترش می‌یابد و از آن یک ابزاری ارزشمند برای افرادی می‌سازد که با مسائل پیچیده سر و کار دارند.

بنابراین، بار دیگری که با یک مشکل گیج‌کننده مواجه شدید، از قدرت نمودار استخوان ماهی بهره ببرید. این نمودار با رویکرد ساختاریافته و نمایان‌گری خود، می‌تواند برای شما یک ابزار قوی در رویارویی با مشکلات و دستیابی به موفقیت باشد.

کاوش ما در مورد نمودارهای استخوان ماهی در اینجا به پایان می‌رسد. امیدواریم این مقاله شما را به دانش و ابزاری مجهز کرده باشد تا با اطمینان خاطر، با مشکلات خود رو در رو شوید و آن‌ها را به طور اثربخش حل کنید.